Wybory Samorządowe – część I

Zbliżają się wybory samorządowe i rośnie zainteresowanie prawem wyborczym. Coraz częściej słychać sprzeczne i wykluczające się wypowiedzi o obowiązujących przepisach. Postanowiłem więc napisać  usystematyzowany krótki wykład o najważniejszych rozwiązaniach prawnych, dotyczących wyborów samorządowych.

Polska obok Anglii jest najstarszą demokracją europejską czasów nowożytnych.

W I Rzeczypospolitej były trzy stany sejmujące, Król, Senat, Izba Poselska. Król był wybierany w czasie elekcji przez całą szlachtę. Senatorzy pochodzili z nominacji Króla i był to urząd dożywotni. Izba Poselska składała się z posłów wybieranych przez sejmiki. Poseł jako instytucja nie miał charakteru publicznego, ale była to funkcja prywatno- prawna. Posłowie byli związani instrukcjami, gdyż sejmiki wysyłały posłów na Sejm z określonym celem. Instrukcje zniosła Konstytucja 3-ego Maja i od tego czasu poseł miał mandat od całego narodu. Kandydatów na posłów zgłaszał Wojewoda i było ich zawsze więcej, niż miejsc. Głosowanie było w zasadzie jawne, gdyż przy nazwiskach poszczególnych kandydatów szlachta stawiała kreski. Najczęściej Sejmiki obradowały w kościołach, gdyż były to najbardziej obszerne pomieszczenia. W czasach I Rzeczypospolitej  nie było partii politycznych, ale były zwalczające się koterie i stronnictwa.

W XIX wieku na ziemiach polskich zerwano z tradycją I Rzeczypospolitej i wybory odbywały się według zasad obowiązujących w państwach zaborczych. W II połowie XIX wieku Austrię i Niemcy można określić jako monarchie konstytucyjne ze wzrastającą rolą Parlamentu i pojawiają się partie polityczne w nowoczesnym rozumieniu. Powszechność wyborów ograniczona była różnymi cenzusami. Dotyczyły one posiadania określonego majątku (np. nieruchomości), bądź też wykształcenia, gdyż prawa wyborcze miały osoby, które skończyły daną szkołę. Ograniczeniem były również płeć, gdyż kobiety w XIX wieku nie miały praw publicznych, ale miały prawa prywatne, np. prawo do dziedziczenia, nabywania majątku etc. Nie było również równości głosów w obecnym rozumieniu, gdyż wybory miały charakter kurialny. Polegał on na tym, że tworzono kurie, np. szlachty, mieszczan i innych. Wyborcy w ramach swojej kurii wybierali posłów. Bezpośredniość wyborów ograniczona była przez ciała pośrednie, elektorów. W USA wybory Prezydenta  mają do dzisiaj charakter wyborów pośrednich, gdyż wyborcy wybierają w poszczególnych stanach elektorów, którzy dokonują wyboru w czasie konwencji.

W II Rzeczypospolitej jednym z pierwszych aktów prawnych był dekret Piłsudskiego z 28 listopada 1918 roku, ustanawiający ordynację wyborczą. Była ona 5 przymiotnikowa, tj. wybory były powszechne ( bez jakichkolwiek cenzusów, a kobiety jako jedne z pierwszych w Europie otrzymały pełne prawa wyborcze), równe (bez kurii), bezpośrednie, proporcjonalne i w głosowaniu tajnym (nie można mówić, że wybory są tajne, lecz jedynie że sam akt głosowania ma charakter tajny).

Konstytucja marcowa z 1921 roku przyjęła podobne rozwiązania jak w Dekrecie Piłsudskiego.

Konstytucja kwietniowa  z 1935 roku wprowadziła daleko idące zmiany, gdyż zniesiono proporcjonalność. Wyborcy oddawali głosy na 1 listę, którą ustalało Zgromadzenie Okręgowe. Spowodowało to wyeliminowanie kandydatów opozycji, jeszcze przed wyborami. Konstytucja kwietniowa wprowadziła instytucję Komisarza Wyborczego.

W II Rzeczpospolitej samorząd był na poziomie gmin i powiatów. Samorząd w województwach istniał jedynie na terenach zaboru pruskiego, tj. w Województwach Pomorskim, Wielkopolskim i Śląskim.

Po II Wojnie Światowej władze komunistyczne zadeklarowały powrót do konstytucji marcowej, ale nie dotyczyło to wyborów. Od 1944 roku obowiązywał system rad, a osoby zasiadające w tym gremium nie pochodziły z wyborów, ale były delegowane przez partie i organizacje, a uzupełniono skład na zasadzie kooptacji. Wybory z 1947 roku były ewidentnie sfałszowane a poprzedził je terror mający na celu zastraszenie opozycji i społeczeństwo.

Po przyjęciu konstytucji stalinowskiej z 1952 roku, pierwsze wybory odbyły się w 1954 roku. Faktycznie w całym okresie PRL-u nie było wyborów, gdyż brak było możliwości wybierania. Istniała 1 lista Frontu Jedności Narodu, zastąpiona w latach 80-tych listą PRON (Patriotyczny Ruch Odrodzenia Narodowego). Liczba kandydatów była równa liście mandatów. Wyjątkiem były wybory w 1958 roku w Poznaniu, gdyż w tym okręgu liczba kandydatów przekraczała liczbę miejsc. Kandydatów mogły zgłaszać jedynie organizacje koncesjonowane przez władze, a komisje wyborcze selekcjonowały kandydatów. Dopuszczano się gremialnych fałszerstw, np. powszechnie zawyżano wynikli frekwencji. Propaganda nawoływała do głosowania bez skreśleń, co miało oznaczać, że oddaje się głos na listę FJN lub później PRON. Głosy do urny wrzucano więc bez wejścia do kabiny . Rady Narodowe nie były organami samorządu terytorialnego, gdyż miały charakter administracyjny. Całkowita likwidacja resztek samorządów nastąpiła w  1950 roku.

Wybory do Sejmu 4 czerwca 1989 roku określone są jako traktatowe i niekonkurencyjne, gdyż dla opozycji zagwarantowano 35 % miejsc w Sejmie. Dziwacznym rozwiązaniem była tzw. lista krajowa, na którą wpisano czołowych działaczy PZPR-u i osoby z tej listy wchodziły do Sejmu pod warunkiem, że lista otrzyma ponad 50 % głosów. Ponieważ było mniej, nie zostali wybrani. Opozycja Solidarnościowa skupiona w Komitetach Obywatelskich zgodziła się na złamanie ordynacji wyborczej i wybranie kandydatów PZPR w miejsce osób z listy krajowej. Całkowicie wolne były wybory do Senatu, a kandydaci Komitetów Obywatelskich uzyskali 99 miejsc na 100. W 1990 roku po raz pierwszy od lat 40-tych, odbyły się wybory do samorządów.

W 1991 roku miały miejsce pierwsze wolne wybory do Sejmu, według ordynacji proporcjonalnej, bez progów wyborczych. W 1993 roku w wyborach do Sejmu zastosowano po raz pierwszy próg wyborczy 5 % dla partii i 8 % dla koalicji. W efekcie na mniejsze ugrupowania, które nie przekroczyły progu wyborczego oddano łącznie 36 % głosów, a wyborcy nie mieli w sejmie swoich przedstawicieli.

W 1998 roku ma miejsce reforma samorządowa, powracają powiaty. Powstaje samorząd powiatowy i wojewódzki z progiem zaporowym 5%.

W krótkim przeglądzie historycznym należy odnotować „cud nad urnami” w 2014 roku. Oddano 20% głosów nieważnych. Serwery komisji znajdowały się w Rosji, a liczenie głosów trwało bardzo długo w wyniku czego cała Komisja Wyborcza okryta blamażem podała się do dymisji.

5 stycznia 2011 roku wszedł w życie kodeks wyborczy. Nie był to oryginalny akt prawny, ale zlepek kilku ustaw, które regulowały odrębnie wybory samorządowe, do Sejmu i Senatu, prezydenckie i do Parlamentu Europejskiego. Scalenia dokonano w sposób niechlujny i bez myśli przewodniej. W rezultacie wiele przepisów powtarza się w różnych miejscach kodeksu i daje się zauważyć brak  części ogólnej, tj. przepisów wspólnych dla różnych wyborów. Źródłem prawa jest konstytucja, która reguluje podstawowe zasady, przy czym w konstytucji nie uregulowano w żaden sposób wyborów do Parlamentu Europejskiego.

W następnych częściach omówię rozwiązania konstytucji, prawa wyborczego i innych aktów prawnych, dotyczących wyłącznie wyborów samorządowych, które odbędą się za niecałe 2 miesiące.

Adwokat Edward Stępień